نقاشی روی چوب، ویژگی تزئینی خانه های قاجاری قزوین - هولی

جهت دریافت خدمات طراحی حیاط خانه ویلایی با گروه ساختمانی آبان در ارتباط باشید. گروه آبان ارائه دهنده بهترین خدمات طراحی و اجرای محوطه سازی و حیاط سازی می‌باشد.

شهر قزوین به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و سیاسی به عنوان پایتخت دوره صفویه و چهار راه ارتباطی مهم کشور در دوره قاجار به محل گردآمدن گروه بسیاری از هنروران اعم از نقاشان، خوشنویسان، تذهیب­گران و نویسندگان تبدیل شد، کاخ ها، خانه ها و مدارس شکوهمندی دراین شهر بنا شد و هنرهای بسیاری بنا به ضرورت به اوج شکوفایی رسید.

تزئیناتِ چوبی به عنوان یکی از آرایه­های وابسته به معماری بناهای دوره قاجار بسیار مورد توجه نهاده شد که نمونه های شاخص این هنر را می توان در نقاشی های روی چوب حسینیه امینی ها، خانه های حاج فتحعلی ها، میریانزاده، اسدی، رضایی، شکوهی و.. مشاهده کرد.

از آثار متداول نقاشی روی چوب همچنین می توان آینه های دردار، جعبه، انواع قاشق و افشره خوری، قلمدان ها و ...، موجود در موزه شهر، که درنهایت ذوق و سلیقه خلق شده و نیز تزئینات نقاشی بر درب های چوبی خانه ها، سقف های چوبی، ارسی ها، درپنجره ها، دولاب و دولابچه ها، پنجره (روزن ها) و شیرسرها را نام برد.

در حال حاضر با توجه به استقبال بازار و مهارت هنرمندان در به کارگیری نقاشی روی چوب این هنر در قزوین در آثار کاربردی چون قاب آینه، مبلمان، جعبه عطاری و... رونق دارد.

نقاشی روی چوب در قزوین

در قزوین نقاشی بر آثار چوبی معمول بوده به طوری که روی درها و ارسی ها و سقف اتاق ها را نقاشی و روی آن از روغن کمان به عنوان رنگ جلا استفاده می کردند. بیشتر آثار به جای مانده متعلق به دوره قاجار است و در این خصوص آصف زاده در کتاب قزوین در گذرگاه هنر چنین می نویسد: آثار به جای مانده نقاشی بر روی درها، ارسی ها و سقف های چوبیِ خانه های قزوین از دوره قاجار به یادگار مانده است.

در مورد نام این هنر و کارآمدی هنرمندان قزوینی، در کتاب صنایع دستی کهن ایران آمده است: درروش انجام این هنر، پس از سمباده کشیدن روی سطح چوب ناهمواری ها و سوراخ های آن را با کف دریا و روغن بزرک پرکرده و پس ازآن لاک الکل می مالند. این هنر به فرنگی سازی یا نقاشی لاکی و روغنی شهرت داشت. فرنگی سازان قزوین در چند رشته کارآمد و سرشناس بودند. گاهی اوقات همین تزئینات در قطعه بزرگ مرکزی (خوانچه) سقف تفالکوبی و یا خوانچه که سینی تخته ای پاکوتاهی دارد، به کاربرده می گردد. در ضمنً در آستانه و درگاهی بعضی خانه های اعیانی طرح هایی روی تخته نقاشی می شد که آن را تَکویل می نامیدند.

نقوش بکار رفته در نقاشی روی چوب

در دوره صفویه با حضور بازرگانان و جهانگردان، نقاشی ایران تحت تأثیر نقاشی اروپایی نهاده شد و با این اتفاق که درنتیجه الگوبرداری از طبیعت گرایی اروپایی بود، دورانی جدید در تاریخ نقاشی ایران شروع شد که تا اواخر سده سیزدهم هجری قمری ادامه یافت.

در عهد زندیه هم شیوه های فرنگی سازی ادامه پیدا کرد و با مختصری تغییر به دوره قاجار انتقال یافت. در دوره قاجار نقوش بکار رفته بر آثار چوبی در قالب اشکال انتزاعی، اسلیمی، ختایی، گل فرنگی (گل لندنی) مناظر و شکارگاه، گلدان های پُر گل و مرغ، تصاویر شاهان و درباریان و شاهزادگان، نقش شیر و خورشید و فرشتگان متداول شد.

نقوش آثار فراوریشده متفاوت بود، نقوش آثار منقول همچون قاب آینه، شانه، جعبه، قاشق و... نقوش انتزاعی و انواع شامل گل و مرغ، گل وبته، پرتره می شد و در بیشتر بناها نقش گل و مرغ، گل وبوته (گل فرنگ یا گل سرخ، انواع گل های نرگس و زنبق و...)، مناظر و مرایا (منظره سازی که اغلب دورنمای بناهای اشرافی، مناظر غروب دریا، قایق، پل، فانوس دریایی، پرندگان شناور داخل رودخانه، حضور انسان، درشکه و سوارکار و...) به کاررفته که به صورت تکرار در تزئینات روی سقف ها، قسمت داخلی پنجره ها (ارسی ها) مورداستفاده قرارگرفته است.

نقاشی های رویِ سقف های چوبی دارای ترکیب بندی مشخصی است و تفاوت ها، تنها در نقوش داخلی قابل های تزئینی که به صورت هندسی گره سازی شده اند، وجود دارد. این قابل ها دارای محور تقارن، ترکیب بندی ایستا، نما از روبرو، استفاده از قلم گیری در محیط تصاویر، وجود سایه روشن برای عمق دهی به اثر بوده اند. اغلب این نقوش ساده و در بعضی از آناها تعداد رنگ های به کار رفته، محدود و عمدتاً طیف رنگ های زرد، نارنجی، قرمز، سبز بوده است.

مواد اولیه

عمده مواد اولیه بکار رفته شامل چوب (با توجه به نوع محصول چوب راش، چنار، گلابی، توت و..)، خمیر ماستیک (ترکیبی از شیره انگور و گل بتانه) برای بوم سازی، رنگ، روغن کمان (ترکیبی از روغن برزک، سندروس و جلا) است. اغلب این آثار بارنگ روغن کار شده و روی آن ها را با یک لایه غلیظ ورنی جهت محافظت پوشانده اند.

روش فراوری

به طورمعمول ابتدا تخته های چوب به اندازه موردنظر تهیه می گردد و پس از سنباده زدن و صاف کردن سطح چوب به منظور از بین بردن منافذ چوب آن را با خمیر ماستیک یک عایق می نمایند. پس از خشک شدن روی آن را دوباره سنباده زده و سطح چوب را برای نقاشی آماده می نمایند. پس از اجرای نقاشی (طراحی، رنگ آمیزی، سایه گردازی و قلم گیری) برای محافظت از پوسیدگی چوب جلوگیری از نفوذ آب و رطوبت روی آن روغن کمان می زنند.

منابع: سرانجام نامه کارشناسی ارشد آنالیز تحلیلی تزئینات چوبی خانه های دوره قاجار در شهر قزوین (با تأکید بر نقاشی روی چوب) 1394

گزارش از: معصومه طارمی کارشناس ارشد صنایع دستی استان قزوین