فاجعه مرمتی گنبد مسجد امام جبران شدنی است؟ - هولی

به گزارش ایسنا، انتشار تصاویری از گنبد مسجد جامع عباسی مدتی است در شبکه های اجتماعی سر و صدای زیادی به پا نموده است. ماجرا از این قرار است که پس از برچیده شدن بخشی از داربست هایی که بیش از 11 سال روی گنبد این بنا نصب شده بوده، ایرادهایی در بازسازی پدیدار شده است.

گنبد با کژی، فرورفتگی و انحنا و ناهمواری هایی به ویژه در رأس و بعلاوه تفاوت رنگ در کاشی و نقش، روبرو است؛ طوری که بعضی بازسازیگران آن را یک فاجعه بازسازیی دانسته اند.

مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان هرچند این نقدها را پذیرفته، اما عامل اصلی این فاجعه را فشار و سنگینی 11 ساله داربست ها دانسته و به پیمانکار دستور اصلاح داده و گفته است: درحالی که اقداماتی روی َترک های یک، دو و سه قدیم گنبد مسجد امام در حال اجرا است، کاشی های معیوب و مشکل داری که باعث ایجاد ناهمواری در سطح و ترک های 15 و 16 گنبد شده است، برداشته و کاشی های تازه نصب می گردد.

حالا فتح الله احتیاجی ـ بازسازیگر و کارشناس پژوهشکده حفاظت و بازسازی آثار فرهنگی ـ تاریخی ـ در پاسخ به این سوال که آیا امکان اصلاح آنچه فاجعه بازسازیی خوانده شده است، وجود دارد؟ می گوید: امکان اصلاح وجود دارد. بازسازی اصلاح شدنی است، اما برای برطرف کردن اعوجاج (کژی و خمیدگی) باید آن بخش را بازچینی نمایند و کاشی ها عوض گردد که خواه ناخواه آن کاشی ها، سالم خارج نمی گردد. دوباره یک هزینه و کار اضافی است. دوباره باید داربست بسته گردد؛ البته داربست بستن اصول خاصی دارد. این که الان مطرح می نمایند فشار داربست ها یکی از عوامل وضع امروز گنبد است، باید از آن ها این سوال را پرسید که آیا نظارت وجود نداشته که داربست ها را به شکلی بسته اند که فشار وارد نموده است؟ این یکی از ایرادهای اصلی است؛ چرا از سر خود باز می کنید؟ داربست برای بازسازی آثار ارزشمند، باید اصولی نصب گردد. نباید به سازه فشار وارد کند. حتی ضروری است طرحی برای چگونگی نصب داربست تهیه گردد. روی هوا داربست نبندند، چون دوباره همین داستان پیش می آید.

او سپس به اتفاقی که در بازسازی گنبد شیخ لطف الله رخ داد و به تغییر رنگ یکی از تَرک های گنبد منجر شد، اشاره نمود و اضافه نمود: اشتباهات بازسازی گنبد مسجد شیخ لطف الله در قیاس با مسجد امام به مراتب خیلی کمتر بود. اشتباه آنجا بود که روی سطح کاشی ها روغن برزک زده بودند که سریع گرد و غبار جذب می نماید. البته روی مسجد امام (جامع عباسی) هم روی کاشی های ساب زده شده، روغن زده اند و رنگ کاشی ها تغییر نموده است. اصلا استفاده از پوشش روغن برزک روی کاشی اشتباه است و به نظر می رسد برای اصلاح کار خودشان دست به این کار می زنند.

احتیاجی اضافه نمود: به هر حال، اشتباهات بازسازی گنبد مسجد شیخ لطف الله در قیاس با مسجد امام زیاد نبود، در گنبد مسجد امام اشتباهات فاحش مشاهده می گردد که مناسبت ترین واژه برای شرح شرایط آن فاجعه است. با این وجود بازسازی آن قابل اصلاح است، فقط باید طرح بازسازی ارائه گردد، نوع داربست بستن از قبل معین گردد، دو تا سه ناظر داشته باشد و با روشی اصولی اصلاح و بازسازی انجام گردد، وگرنه همین فاجعه دوباره تکرار می گردد.

این کارشناس بازسازی تاکید نمود: باید این فاجعه اصولی اصلاح گردد، حالا هرچه قدر زمان ببرد. این طور نباشد که فقط قسمت های فرو رفته و ناهموار را درست نمایند. باید برای بازسازی اصولی آن، یک کمیته فنی از افرادی که ذی نفع نیستند تشکیل گردد، اعضای آن یک بار از گنبد بازدید نمایند، نظرات خود را کتبی به شخص وزیر ارائه دهند، براساس آن نظرات پیمانکار بازسازی را اصلاح کند. نه این که مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان با پیمانکار تماس بگیرد، به هوای این که آبرویشان رفته است، فقط ایرادهایی که دیده شده را برطرف نمایند.

احتیاجی با بیان این که نگرانی ما درحال حاضر خدشه وارد شدن به بخش های تاریخی گنبد است، به مسائل اساسی این شیوه بازسازی اشاره نمود و گفت: بازسازیگری که برای این کار انتخاب شده به واسطه ترک تشریفات بوده است و بر همین اساس ظاهرا صلاحیت پیمانکار را نخواسته اند و موضوع بازسازی گنبد مسجد هم وارد مناقصه های پیمانکاری سازمان برنامه و بودجه نشده است. معمولا درباره بازسازی آثار نفیس تاریخی این چنین برخورد می گردد، اما در شرایطی از این رویه پیروی می گردد که پیمانکار درجه یک و با رزومه ای شناخته شده باشد. از طرفی وقتی پیمانکار به این شیوه انتخاب شده است با توجه به آن که هزینه آن توافقی معین می گردد، دیگر بهانه ای برای کیفیت پایین بازسازی نباید داشته باشد.

او اضافه نمود: شنیده ایم که استان اصفهان بازسازی گنبد مسجد جامع عباسی/امام را به کسی سپرده که مهندس عمران است و خانوادگی در این کار بوده اند و کارهایی برای میراث فرهنگی اصفهان انجام داده اند. ظاهرا هم نظارت عالیه بازسازی با دانشگاه هنر اصفهان بوده است، اما شواهد نشان می دهد نظارتی در کار نبوده است. الان هم که میراث فرهنگی اصفهان و وزارت میراث فرهنگی اذعان می نماید که اصلا از فرایند کار و بازسازی اطلاع نداشتند، چون داربست روی گنبد نصب بوده است؛ البته نمی دانم این مطالب چقدر سندیت داشته باشد، ولی این حرف ها مطرح شده است. حالا ما فرض را بر این بگیریم که همه این اتفاقات افتاده است، که در این صورت اشتباه فاحش اتفاق افتاده است، وقتی کار نفیس فرهنگی تاریخی در اختیار پیمانکار قرار داده می گردد، باید ناظر بومی و عالی معین گردد. وزارت میراث باید نظارت عالیه داشته باشد و از پروژه بازدید میدانی داشته باشد.

احتیاجی گفت: واضح است کسی از ابتدای بازسازی نظارت نداشته است، اگر کسی هم ادعا می نماید نظارت داشته، دروغ می گوید، چون اگر یک کارشناس کم سابقه بازسازی هم از فرایند کار بازدید می کرد حتما چند ایراد اساسی وارد می کرد.

کارشناس پژوهشکده حفاظت و بازسازی آثار فرهنگی ـ تاریخی در ادامه این سوال را عنوان کرد که براساس چه شاخص هایی بازسازی گنبد مسجد امام را به این پیمانکار واگذار نموده اند؟ اظهار کرد: اگر روزمه و سند قابل دفاعی از کارهای گذشته پیمانکار مسجد امام وجود دارد باید عمومی نمایند. بازسازی اثر شاخصی همانند گنبد مسجد امام به طرح بازسازیی احتیاج دارد، طرح بازسازی مسجد امام کجاست؟ نتیجه بازسازی گنبد نشان می دهد که اصلا طرح جامع بازسازیی وجود نداشته است. باید قبل از آغاز کار، پیمانکار، گنبد را مستندنگاری، آسیب نگاری و نقشه برداری می کرد. حتی از قبل باید معین می شد از چه مصالحی قرار است استفاده کند، از چه نمونه کاشی هایی استفاده می نماید. کاشی ها چطور قرار است پخته شوند. کارهای آزمایشگاهی روی کاشی های اصلی انجام داده است؟ ترکیبات رنگی کاشی های اصلی را معین نموده است؟ چگالی و مقاومت، درجه تخلخل، رطوبت و دمای کاشی و همه مسائل در آن طرح جامع بازسازی باید لحاظ می شد و براساس آن، بازسازی را با نظارت وزارت میراث، ناظر بومی اداره میراث استان اصفهان و حتی ناظر سوم مثلا از دانشگاه هنر اصفهان انجام می دادند که به نظر می رسد هیچ یک از این کارها انجام نشده است.

او درباره اظهارات مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان مبنی این که سنگینی و فشار داربست های 11 ساله، از عوامل مخرب و تاثیرگذار در خروجی بازسازی بوده است، گفت: هرچند بخشی از عوامل بیان شده می تواند در شکل امروز گنبد مؤثر بوده باشد، مثلا روی کاشی های گنبد از روغنی استفاده شده که اکنون گرد و غبار محیط روی آن نشسته و باعث شده رنگ کاشی ها مقداری تغییر کند، یا رنگ درز بین کاشی ها تغییر نموده است، اما این دلیلی که آورده اند داربست فشار آورده است، چه معنی می دهد؟ یعنی داربست فشار وارد نموده و تَرک گنبد را دچار فرورفتگی و انحنا نموده است!؟ این حرف یعنی آنقدر کار ضعیف اجرا شده که در برابر یک داربست مقاومت نداشته است، پس این چه بازسازیی است؟!

احتیاجی اضافه نمود: در گنبد مسجد امام اشتباهات فاحش دیگری اتفاق افتاده، مثلا نقوش ایراد دارد، رنگ و طرح کاشی ایراد دارد. روی کاشی را ساب زده اند. خوب معلوم است ناشیانه کار شده است و پیمانکار هر کاری خواسته در گنبد انجام داده است. عامل همه این ها، نبود نظارت صحیح و اصولی و نبود طرح جامع بازسازی برای گنبد مسجد جامع عباسی/امام است. رعایت نکردن این دو موضوع باعث تمام اتفاقات مسجد امام شده و آنچه امروز در گنبد مشاهده می گردد. حالا میراث فرهنگی بگوید به ما ربطی نداشته و ما اطلاع نداشتیم. وزارت میراث هم از آن طرف ابراز بی اطلاعی کند. سوال ما از آن ها این است آیا لازم نبود یک کمیته فنی برای بازسازی این اثر نفیس تشکیل می دادند، از چند کارشناس در بخش آموزش، ستادی، تشکل های صنفی دعوت می کردند و نظر دیگر متخصصان را درباره طرح بازسازی آن می گرفتند. تا 20 سال پیش ما کمیته فنی تزئینات داشتیم، طرح در آن کمیته با نظر چندین متخصص آنالیز می شد، پیمانکار از طرح خود دفاع یا برطرف اشکال می کرد، اما دیگر چنین رویه ای وجود ندارد، مشورت از میراث فرهنگی رخت بربسته است، همه به صورت انفرادی کار می نمایند و وقتی هم که کار خراب می گردد تقصیرها را گردن یکدیگر می اندازند. در ماجرای مسجد امام همه ما مسؤول هستیم، باید آن را درست به نسل آینده انتقال دهیم و اگر قرار است آن را این طوری تحویل دهیم، بهتر است اصلا دست نزنیم.

این کارشناس بازسازی بعلاوه گفت: با وجود تعداد زیاد متخصصان درجه یک بازسازی، نمی دانم با چه تفکری بازسازی آثار نفیس و شاخص و ارزشمند را به گروهی ناشناخته واگذار می نمایند و در آخر هم هیچ کس مسؤولیت کار را قبول نمی نماید و همه هم سعی دارند دیگری را مقصر بدانند. در ماجرای مسجد امام اصلا فکر نمی کردند موضوع رسانه ای گردد، فکر می کردند کار را همین طوری تحویل می دهند و تمام می گردد.

مسجد جامع عباسی که اینک به نام مسجد امام معروف است و به آن مسجد شاه نیز گفته می گردد، 15 دی ماه سال 1310 در لیست آثار ملی ثبت شده، این مسجد همراه با مجموعه میدان نقش دنیا در لیست آثار دنیای یونسکو نیز ثبت شده است.

بنا بر شرحات مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان، گنبد این مسجد در یک قرن اخیر بیش از سه بار بازسازی شده است؛ یک بار در سال های 1316.1328 که بازسازی کلی شد، در دهه 40 که بازسازی های جزئی روی گنبد انجام شد و در نهایت دهه هشتاد که کامل بازسازی شد.

در این دهه یک بار گنبد را از سال 1379 تا حدود سال 85 کامل بازسازی کردند که کار با انتخاب اصفهان به عنوان مرکز فرهنگی دنیا اسلام متوقف و داربست ها باز شد، درحالی که بازسازی سه ترک آن از 16 ترک به جای مانده بود، در نتیجه سال 1389 بار دیگر داربست ها را روی گنبد علم کردند تا بازسازی را سرانجام دهند که این فرایند تا سال 1401، بیش از 11 سال طول کشید. علیرضا ایزدی به استناد این بازسازی ها اکنون مدعی است: دیگر هیچ کاشی اصیل صفوی روی گنبد باقی نمانده است.

گفته شده است روی گنبد مسجد جامع عباسی/ امام بیش از 500 هزار قطعه کاشی کار شده است. این گنبد یکی از شاهکارهای معماری اصفهان است که به صورت دو پوسته (دو پوش) بنا شده است. ارتفاع گنبد داخلی 38 متر و گنبد خارجی 54 متر است.