نقدی بر طرح انتقال پایتخت؛ از مزایا تا مصایب - هولی

علی بیت اللهی در گفت وگو با پانا درباره مطرح شدن مجدد موضوع انتقال پایتخت اظهار کرد: موضوع انتقال پایتخت ایران به نقطه ای دیگر، در چند بازه زمانی متناوب مطرح و سپس فروکش کرده است. در سال جاری نیز پس از زلزله ای که در اردیبهشت ماه در محدوده دماوند، در مجاورت گسل مشاء رخ داد و تهران را لرزاند، مجددا مطرح و حتی یکی از نهادهای بزرگ نیز گفت که به طور رایگان حاضر است انتقال پایتخت را اجرا کند.

وی افزود: معتقدم اگر طرح انتقال پایتخت اجرا شود، در شیوه و چگونگی انتقال، انتخاب گزینه های مکانی دیگر برای پایتخت و موارد اقتصادی و هدررفت سرمایه، پیچیدگی های اجتماعی، روانشناختی، اقتصادی و فرهنگی دارد که امر انتقال پایتخت با وجود چند دلیل توجیهی و مهم آن، موجب بروز مسائل پیچیده، سوء استفاده ها و رانت ها، سرگردانی و معلق شدن بسیاری از امور به صورت ممتد خواهد شد که پشیمانی جدی برای مسئولان تصمیم گیر خواهد داشت.

تشریح دلایل انتقال پایتخت

این مدرس دانشگاه درباره چرایی انتقال پایتخت گفت: دلایل توجیهی متعددی برای چرایی طرح موضوع انتقال پایتخت می توان بر شمرد. مهمترین دلیل، جمعیت بالای شهر تهران نسبت به سایر مراکز جمعیتی شهری است. براساس آمارهای اولیه، تهران حدود 400 سال پیش سال داراى 20 تا 30 هزار نفر جمعیت بوده، در سال 1270 شمسى جمعیت آن به 160 هزار نفر و در سال 1311 جمعیت آن به حدود 310 هزار نفر رسیده است. ادامه فرایند رشد جمعیتی تهران، در سال 1318 جمعیت شهر تهران را به 425 هزار نفر رساند. بر اساس نتایج آخرین دوره سرشماری نفوس و مسکن که سال 1395 اجرا شده است، جمعیت ساکن شهر تهران به هفت میلیون و 669 هزار و 38 نفر رسیده است. البته جمعیت شناوری را هم باید در نظر گرفت که در روزهای کاری و غیر تعطیل تعداد آن به بیش از 3 میلیون نفر نیز می رسد.

انتقال پایتخت شاید در درازمدت اثری نه چندان محسوس بر فرایند افزایش ریسک لرزه ای بگذارد ولی مسلما موجب کاهش آن نخواهد شد. با مطرح شدن موضوع انتقال پایتخت به نقطه جدید این سوال به ذهن می رسد، آیا ریسک لرزه ای آنجا را بالا نخواهیم برد؟

بیت اللهی توضیح داد: جمعیت بالای کلانشهر تهران، تاروپودی از فعالیت های اقتصادی و اجتماعی، نیازمندی ها و نیازهایی را شکل داده است که مدیریت آن چالش بزرگی را پیش روی مدیریت شهری قرار می دهد.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی دومین عامل مطرح شدن موضوع انتقال پایتخت را خطر وقوع زلزله بیان نمود و گفت: وجود گسل های متعدد جوان، فعال و لرزه زا و ریسک بالای لرزه ای تهران را می توان از دلایل مهم طرح انتقال پایتخت برشمرد. علاوه بر گسله های اصلی مانند گسل شمال تهران، گسل نیاوران، گسل لویزان و نیز گسله های احتاقتصادی شمال و جنوب ری که در داخل حوزه شهری تهران امتداد دارند، در اطراف این کلانشهر نیز گسله های لرزه زایی مانند گسل مشاء گسترده هستند که توان لرزه زایی بالای آنها می تواند تهدیدی برای ساختمان ها و ساکنان شهر تهران باشد.

از آخرین زمین لرزه ای که تهران را تحت تاثیر قرار داده، 185 سال می گذرد

وی تاکید کرد: از آخرین زمین لرزه ای که تهران را تحت تاثیر قرار داده، 185 سال می گذرد. احتمال داده می شود که در آینده، زلزله ای تاثیرگذار در این شهر یا اطراف آن رخ دهد. برای کاهش حداقل تلفات جانی چنین زمین لرزه محتمل، افزایش توان مدیریتی و تاب آوری کشوری، انتقال پایتخت به عنوان یک گزینه مهم مد نظر قرار گرفته است اما اینکه با انتقال پایتخت، به عنوان مثال تکلیف 250 هزار پلاک واقع در بافت های فرسوده تهران چه می شود، به درستی تشریح نشده و برنامه ای برای آن طرح نشده است و آیا اینکه با انتقال پایتخت، حساسیت توجه به کاهش ریسک لرزه ای در تهران کاسته می شود یا نه؟

بیت اللهی توضیح داد: انتقال پایتخت شاید در درازمدت اثری نه چندان محسوس بر فرایند افزایش ریسک لرزه ای بگذارد ولی مسلما موجب کاهش آن نخواهد شد. با مطرح شدن موضوع انتقال پایتخت به نقطه جدید این سوال به ذهن می رسد، آیا ریسک لرزه ای آنجا را بالا نخواهیم برد؟

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی سومین دلیل طرح انتقال پایتخت را ترافیک شهر تهران بیان نمود و گفت: افزایش سالانه 150 هزار خودرو بر تعداد خودروهای عبوری در تهران که عددی بیش از 4 میلیون را شامل می شود و این تعداد بدون در نظردریافت موتورسیکلت ها و خودروهای پلاک شهرستان است، ظرفیتی حدود 6 برابر ظرفیت معابر شهر را بر تهران تحمیل و ترافیک سنگینی را بر آن حاکم کرده است. بدیهی است که عامل مهمتر در بار ترافیکی تهران را خودروهای تک سرنشین رقم زده است. چنین وضعیتی از بار ترافیکی، تهران را در جز 10 شهر آلوده تهران قرار داده است که در این میان نباید از کیفیت نازل آلایندگی خودروها نیز غافل بود.

بیت اللهی گفت: داده های مرکز آمار ایران نشان می دهد که در شهر تهران روزانه بطور متوسط 17 میلیون رفت و آمد وجود دارد و سالانه 726 هزار تن آلودگی تولید می شود و مهمترین منبع آلایندگی نیز منابع متحرک موتوری است.

این استاد دانشگاه افزود: بنابراین آلودگی هوا و ترافیک سنگین یکی از دلایل مهم برای موجه جلوه دادن طرح انتقال پایتخت قلمداد می شود. موافقان این توجیه، با هدف رفع مسائل آلودگی هوا و ترافیک، انتقال پایتخت را به عنوان راه چاره طرح می کنند که به نظر می رسد این راه چاره جوابگو نباشد بلکه انتقال و توسعه آلایندگی به نقطه ای دیگر هم خواهد بود. به جای انتقال پایتخت و هزینه های هنگفت آن، آیا بهتر نیست طرحی جدی برای ارتقاء کیفیت خودروها، ارتقاء سطح خدمات حمل و نقل عمومی، گسترش اصولی مترو و سوق دادن استفاده کنندگان خودروهای شخصی به استفاده از ناوگان حمل و نقل عمومی، تدوین و بطور جدی هم اجرا شود؟.

ضرورت شفاف سازی درباره طرح انتقال پایتخت

وی تاکید کرد: طرح انتقال پایتخت ایران را می توان کلان ترین و مهم ترین طرح ملی قلمداد کرد و لذا شایسته است، طراحان این طرح در خصوص چگونگی اجراء آن توضیحات کافی و روشنی ارائه دهند. اگر منظور از انتقال پایتخت، انتقال وزارت خانه ها و سازمان ها و شرکت های دولتی بزرگ و مادر است، لازم است توضیح داده شود که احداث ساختمان هایی برای این منظور و تدارک زیرساخت های مورد نیاز آنها با کدام بودجه و سرمایه ای و با چه میزان از آن، اجرا خواهد شد.

بیت اللهی توضیح داد: تجربه های عملی ما نشان می دهد که گاه، چگونگی و شیوه اجرای یک طرح، نسنجیده و عجله ای می شود که نتیجه ای به جز پشیمانی در بر ندارد. بسیار مهم است که در اجرای طرح کلانی مانند انتقال پایتخت، شیوه و جزئیات تا آخرین مرحله، از نظر فنی، برنامه زمانی، مسائل و سختی های کار تا پایان بدرستی مورد توجه قرار گیرد.

پارامترهای مهم در مکان یابی انتقال پایتخت

مدیر گروه زلزله مرکز تحقیقات مسکن و شهرسازی در پاسخ به اینکه قرار است پایتخت به کجا منتقل شود، گفت: چالشی ترین بخش از طرح، نقطه ای است که قرار است پایتخت جدید کشور ایران باشد. نقطه هدف باید مسائلی مانند آلودگی هوا و ترافیک، جمعیت بالا و خطر زلزله را نداشته باشد یا در سطحی باشد که با انتخاب آن محل به عنوان پایتخت و افزایش ناگهانی جمعیت، قیمت زمین، هجوم دلال ها، افزایش بار ترافیکی و... خود به معزل جدید دیگری تبدیل نشود، ضمن اینکه معضلات تهران هم که سر جای خودش باقی خواهد ماند.

به جای انتقال پایتخت و هزینه های هنگفت آن، آیا بهتر نیست طرحی جدی برای ارتقاء کیفیت خودروها، ارتقاء سطح خدمات حمل و نقل عمومی، گسترش اصولی مترو و سوق دادن استفاده کنندگان خودروهای شخصی به استفاده از ناوگان حمل و نقل عمومی، تدوین و بطور جدی هم اجرا شود؟

این مدرس دانشگاه درباره پارامترهای مهم در مکان یابی انتقال پایتخت گفت: شرایط اقلیمی و آب و هوایی مناسب، منابع آبی کافی و شرایط زیست محیطی مناسب، مرکز در محدوده کشوری، تراکم جمعیتی پایین، خطر زلزله پایین، وجود پتانسیل محیطی و زیر ساختی مناسب برای توسعه و شرایط اجتماعی و ایمنی و امنیتی و پدافند غیرعامل را باید مد نظر قرار داد.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تاکید کرد: در مکانیابی پایتخت کشور، مسلم است که با هدف جلوگیری از ایجاد ناحیه با تمرکز جمعیتی مشابه تهران، باید سعی شود فاصله مناسب از مراکز با تراکم جمعیتی رعایت شود، ضمن اینکه از همان مراکز جمعیتی هم نباید نقطه انتخابی خیلی فاصله داشته باشد که مسائل حمل و نقلی و تحمیل هزینه های ناشی از آن را به بار داشته باشد.

بیت اللهی گفت: از نظر لرزه خیزی باید گفت که به جز در مناطق کویری ایران مرکزی و حاشیه غربی جلگه خوزستان بطور کلی گسله های لرزه زا و و زلزله های متوسط و بزرگ در گستره سرزمینی ایران پخش شدگی دارند. وقتی از یک گسل دور می شویم به یک گسل دیگر نزدیک می شویم. بر اساس نقشه پهنه بندی خطر، چنین بنظر می رسد که برای انتخاب منطقه ای نسبتا کم خطر، زون لرزه زمین ساختی سنندج-سیرجان، از جنوب شرقی اصفهان تا میاندوآب در آذربایجان غربی که در سوی شرقی ایالت لرزه خیز زاگرس و به موازات ارتفاعات زاگرس در راستان شمال غرب - جنوب شرق گسترده شده است، گزینه مناسبی باشد.

وی تاکید کرد: با در نظر دریافت شرایط اقلیمی و نیز خصوصیت مرکزیت نسبی، بنظر می رسد تنها گزینه مناسب از نظر لرزه خیزی و خطر زمین لرزه زون شاقتصادی همدان بعد از بافر 50 کیلومتری اطراف همدان باشد که بررسی های جزئی تر معرف مسائل منابع آب و زیست محیطی است. علاوه بر خطر زلزله، فرونشست زمین پهنه های وسیعی از استان هایی مانند اصفهان، کرمان، یزد، خراسان رضوی، قم، جنوب و جنوب غرب استان تهران، سمنان، دشت فامنین همدان را تهدید می کند، استحصال بیشتر منابع آب زیرزمینی در هر کدام از این مناطق موجب شتابان شدن نرخ فرونشست زمین خواهد شد که باید در انتخاب محل برای پایتخت جدید مد نظر قرار گیرد.

بیت اللهی گفت: مکان جدید پایتخت باید پهنه ای مناسب از نظر آب و هوائی، منابع آب، تمرکز جمعیتی، خطر زلزله باشد با توجه به الزامات زیرساختی و امکانات اولیه برای پایتخت شدن یک نقطه، هزینه سرسام آور و زمان بری بمراتب بالائی برای تحقق امر انتقال پایتخت طلب می کند. معتقدم به جای اجرای چنین طرحی هزینه بر و سنگین و زمان بر که ممکن است در شیوه اجرا هم مطلوب و مورد انتظار نیز نباشد، پیشنهاد می شود تلاشی جدی برای زیست پذیر بودن و رفع مسائل پایه ای تهران صورت بگیرد چون به نظر می رسد که این طرح راحت تر، سریعتر و کم هزینه تر خواهد بود.